หอสมุดแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์มีทรัพยากรสารสนเทศที่เป็นฉบับพิมพ์ไว้ให้บริการ ได้แก่ หนังสือ วารสาร หนังสือพิมพ์ ซึ่งจำนวนของของทรัพยากรสารสนเทศที่เป็นสิ่งพิมพ์มีดังนี้
หนังสือ 1,220,408 ฉบับพิมพ์
วารสาร (ภาษาไทย) 1,132 ชื่อเรื่อง
วารสาร (ภาษาต่างประเทศ) 683 ชื่อเรื่อง
หนังสือพิมพ์ (ภาษาไทย) 16 ชื่อเรื่อง
หนังสือพิมพ์ (ภาษาต่างประเทศ) 4 ชื่อเรื่อง
จะเห็นได้ว่าหอสมุดฯมีสิ่งพิมพ์ไว้ให้บริการเป็นจำนวนมาก ซึ่งจากการที่ได้รับผิดชอบให้ดูแลงานซ่อมหนังสือ ทำให้ได้เห็นสภาพของหนังสือที่แต่ละห้องสมุดส่งมาเพื่อซ่อม/ส่งมาเก็บยังคลังหนังสือ หรือหนังสือที่ได้รับคืนเมื่อผู้ใช้บริการนำมาคืนนั้นมีสภาพ ดังอย่างตามภาพดังนี้
หนังสือปกชำรุด
หนังสือตัวเล่มหลุดออกจากสัน
หนังสือหน้าหลุดออกจากสัน
หนังสือหน้าขาด
หนังสือเปียกน้ำ
หนังสือมีรอยปนเปื้อน
หนังสือมีเชื้อรา
หนังสือมีรอยขีดเขียน
หนังสือมีรอยสัตว์ หรือแมลงกัด
สาเหตุที่ทำให้หนังสือชำรุด
จากสภาพของหนังสือที่แสดงให้เห็นมาแล้วข้างต้น พอที่จะสรุปสาเหตุที่ทำให้หนังสือชำรุดได้ดังนี้
- การผลิตหนังสือ
- การใช้วัสดุคุณภาพต่ำ
- ความบอบบางของหนังสือ โดยเฉพาะหนังสือปกอ่อน การเย็บเล่มไม่แน่นหนา
- อิทธิพลของสิ่งแวดล้อม
- อุณหภูมิ อุณหภูมิสูงเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้หนังสือเสื่อมคุณภาพได้เร็วขึ้น กระดาษจะกรอบ
เหลือง และอุณหภูมิต่ำจะทำให้เกิดความชื้นมีผลทำให้เกิดเชื้อราได้
- ความชื้น ช่วงฤดูฝนความชื้นจะสูง ทำให้เกิดกระดาษพองตัว และเกิดเชื้อราเกาะหนังสือได้ง่าย
- แสงสว่าง ความร้อนจากแสงแดดจะทำให้หนังสือเหลืองกรอบ สีซีดจาก ชำรุด และฉีกขาดง่าย
- ฝุ่น เป็นตัวการสำคัญทำให้หนังสือสกปรกเร็ว เก่าเร็ว และหนังสือไม่น่าหยิบใช้
- มลพิษ มลภาวะของสิ่งแวดล้อมเป็นตัวการสำคัญที่เป็นอันตรายต่อหนังสือและวัสดุของห้องสมุดได้ มลภาวะทางอากาศ เช่น ฝุ่น จะทำให้หนังสือเก่า ไม่น่าใช้ ควันพิษจากท่อไอเสียในเขตการจราจรแออัดทำให้กระดาษแปรสภาพเป็นกรด หรือในเขตโรงงานอุตสาหกรรม จะมีก๊าซซัลเฟอร์ไดออกไซด์ลอยปะปนอยู่ในอากาศ
- สัตว์ต่างๆ
- แมลง มีแมลงหลายชนิดที่สามารถทำลายหนังสือของห้องสมุดได้ แมลงที่พบมากที่สุดได้แก่ แมลงสาบ แมลงหางสามแฉก มอด ปลวก หนอนหนังสือ มด เป็นต้น
แมลงสาบ แมลงสาบจะกินสีและแป้งเปียกที่ปก ทำให้ปกหนังสือเป็นรอยด่าง
แมลงหางสามง่าม หรือแมลงหางแฉก เป็นแมลงตัวเล็กๆ รูปร่างยาวเรียว มีสีขาวอมเทาลำตัวเป็นปล้องๆ ขนาดยาวประมาณครึ่งนิ้ว มีหางคล้ายหนวดสามาเส้า วิ่งเร็ว แมลงหางสามาแฉกจะเจริญเติบโตได้เร็วในที่ที่มีความเย็น มักพบอยู่ในบริเวณที่มีความชื้นและมีกลิ่นอับ วิ
มอด มอดจะกินผ้าและหนังที่หุ้มปกหนังสือ
ปลวก ชอบหนังสือมากที่สุดและกัดกินอย่างรวดเร็ว
หนอนหนังสือ มักพบได้ในบริเวณหนังสือเก่า และหนังสือที่เต็มไปด้วยฝุ่น หนอนหนังสือจะกัดกินหนังสือ กระดาษ รูปภาพ จนทะลุเป็นรูพรุน และจะวางไข่แพร่พันธุ์ไว้อีกด้วย
มด โดยทั่วไปจะไม่ทำลายหนังสือ แต่มักจะเข้าไปทำรังและวางไข่ตามซอกมุมของหนังสือบนชั้นหนังสือ ทำให้เกิดความสกปรก
- หนู หนูชอบอาศัยอยู่ในห้องสมุด มักจะอาศัยอยู่ตามซอกมุมที่อับทึบ
- ธรรมชาติ ธรรมชาติเป็นสาเหตุที่ทำให้หนังสือเสียหายอย่างเฉียบพลันทันที และเกิดขึ้นได้ตลอดเวลา ภัยจากธรรมชาติ มีดังนี้น้ำ สาเหตุเกิดจากน้ำฝนและน้ำท่วม หนังสืออาจเสียหายจากน้ำได้ ละอองฝนทำให้กระดาษพองตัว ติดกัน ตัวพิมพ์เลอะเลือน ชำรุดใช้การไม่ได้อีก
ไฟ ภัยจากไฟไหม้อาจเกิดจากไฟฟ้าลัดวงจร และบุหรี่ ทำให้เกิดความเสียหายอย่างรุนแรงต่อวัสดุและหนังสือของห้องสมุด เพราะหนังสือเป็นเชื้อเพลิงติดไฟง่าย
ลม ภัยเกิดจากลมธรรมชาติ เช่น ลมพายุ หรือลมจากพัดลม ควรมีการควบคุมระดับความแรงของพัดลมให้อยู่ในระดับที่เหมาะสม
- มนุษย์ ผู้อ่านหนังสือ เป็นตัวการสำคัญที่ทำให้ความเสียหายให้กับหนังสือได้มาก เช่น การขีดเขียนข้อความทำเครื่องหมายต่างๆ เติมข้อความลงในหนังสือ การตัดรูปภาพจากหนังสือ การพับมุม เป็นต้น
วิธีการป้องกันมิให้หนังสือชำรุดเสีย
จากสาเหตุต่างๆที่ทำให้หนังสือชำรุดนั้นมีหลายประเด็น ห้องสมุดเป็นหน่วยงานที่จัดเก็บทรัพยากรสารสนเทศประเภทสิ่งพิมพ์ไว้มากมาย เพื่อให้ผู้ใช้บริการได้อ่านหนังสือแต่ละเล่มต่อไปได้อีก จึงควรที่จะมีวิธีการป้องกันมิให้หนังสือชำรุดเสีย โดยแยกตามลักษณะความรับผิดชอบของงานดังนี้
- ผู้บริหารห้องสมุด/หัวหน้าห้องสมุด
- มีนโยบายในการจัดซื้อทรัพยากรสารสนเทศประเภทสิ่งพิมพ์ ที่ใช้วัสดุคุณภาพสูง
- ออกแบบโครงสร้างห้องสมุดให้มีสถานที่ที่มีอากาศถ่ายเทได้ดี ให้มีการควบคุมอุณหภูมิที่พอเหมาะ หากสูงเกินไปจะทำให้หนังสือเสื่อมคุณภาพ หากต่ำเกินไปจะทำให้เกิดความชื้น ควบคุมให้อยู่อุณหภูมิระหว่าง 15-20 องศาเซลเซียส
- จัดหาเครื่องปรับอากาศมาช่วยในการควบคุมอุณหภูมิให้เหมาะสม
- ติดม่านหน้าต่างจะช่วยกันแสงแดด ความร้อนจากแสงแดดจะทำให้หนังสือเหลืองกรอบ สีซีดจาก ชำรุด และฉีกขาดง่าย
- ควบคุมให้มีการทำความสะอาดหนังสือไม่ให้มีฝุ่น ทำความสะอาดชั้นหนังสืออย่างสม่ำเสมอ จัดเก็บขยะที่อยู่ตามชั้น เพื่อป้องกันหนู และแมลงสาปเข้ามากัดแทะหนังสือ
- ควบคุมให้มีการฉีดปลวกเพื่อป้องกันการทำลายหนังสือ
- ควบคุมให้มีการเข้าไปตรวจสภาพของหนังสือว่ามีแมลงเข้าไปกัดแทะหนังสือหรือไม่ หากพบก็นำมาแมลงต่างๆดำเนินการทำลาย และทำความสะอาดหนังสือ
- ควบคุมมิให้มีละอองฝนเข้ามาในห้องสมุดเพื่อป้องกันความเปียกชื้น
- จัดหาระบบควบคุมไฟฟ้าลัดวงจร เพื่อป้องกันมิให้หนังสือเสียหายจากเหตุการณ์ไฟใหม่
- จัดทำแผนป้องกันน้ำท่วมห้องสมุด
- จัดกิจกรรมรณรงค์ให้ผู้ใช้บริการเห็นความสำคัญของหนังสือ ให้ใช้หนังสืออย่างระมัดระวัง ปลูกฝังจิตสำนึกให้มีความรับผิดชอบในการใช้หนังสือ เห็นคุณค่าของส่วนรวม
- บรรณารักษ์/เจ้าหน้าที่ห้องสมุด/ผู้ปฏิบัติงานเรียงหนังสือ
- ระมัดระวังในการประทับตราห้องสมุด ไม่ควรประทับตราบนข้อความหรือภาพประกอบ
- ระมัดระวังในการจัดเรียงหนังสือบนชั้น ควรใช้เหล็กกั้นหนังสือเพื่อป้องกันไม่ให้หนังสือล้มหรือซ้อนกันระเกะระกะ ไม่ควรเรียงหนังสือเข้าชั้นแน่นจนเกินไปจะทำให้หนังสือชำรุดง่าย
- ระมัดระวังเมื่อมีการขนย้ายหนังสือ
ทุกๆคนมีส่วนสำคัญที่จะช่วยป้องกันมิให้ทรัพยากรสารสนเทศของห้องสมุดนั้นชำรุดเสียหายได้ไม่ว่าจะเป็นผู้บริหารหรือบุคลากรในตำแหน่งใดๆก็ตามของห้องสมุด ที่สำคัญคือผู้ใช้บริการ เราควรร่วมมือกันรณรงค์ให้ผู้ใช้บริการรักและเห็นความสำคัญของหนังสือ มีมาตรการที่จะดำเนินการใดๆกับผู้ใช้บริการที่ทำผิดระเบียบ(ขีดเขียนข้อความลงในหนังสือ ฉีก ตัด ทำให้หนังสือเสียหาย) เราควรต้องช่วยกันที่จะดูแลรักษาทรัพยากรสารสนเทศให้คงอยู่ตลอดไป
บรรณานุกรม
นวภรณ์ ซังบุดดา และประนอม เพ็งพันธ์. การอนุรักษ์หนังสือ.พิมพ์ครั้งที่ 2 : กรุงเทพฯ .สำนักวิชาการและมาตรฐานการศึกษา, 2551